Nade (Natale) Piasevoli: glas ulice koji je Zadru dao ritam i rimu
Zanimljivo lice grada s kraja 19. stoljeća svakako je Nade (Natale) Piasevoli.
Bio je to živahan pjesnik, novinar i profesor, koji je gradski žamor i svakodnevicu pretočio u rimu – najprije na talijanskom, a onda i na zadarsko-venetskom vernakularu (lokalni ili regionalni govor, govor grada, regije i slične zajednice) kojim je ulica zaista govorila.
Rođen i školovan u Zadru, Piasevoli je maturirao 1863., kratko predavao u gimnaziji (1869./70.), bio neko vrijeme i svećenik, potom otišao na studij u Beč, da bi se vratio kao profesor Realne gimnazije (1872. – 1900.). Uz katedru je vodio i novinski život: bio je autor i urednik u nizu lokalnih humoristično-satiričnih listova, a 1891. pokrenuo je i vodio tjednik Zara – „obiteljski periodik, zanimljiv, poučan, humorističan”. Taj je list postao bogata zbirka zadarskog vernakulara: gotovo svaki broj nosio je dva njegova soneta, a prozne komentare objavljivao je pod potpisom „Vero zaratin” (Pravi Zadranin). Stvorio je i dva pučka „komentatora” – El Gobo de piera i il Caucio – koji poput nekih lokalnih zafrkantata prate gradske teme.
Piasevoli je bio autor niza pjesama. Pisao je stihove koji su uglazbljivani i pjevani: „Viva Zara” (glazba maestra Brede), „Arrivederci” (u čast barunu Luigiju Lapennu, glazba Leonea Levija), „Sì e No” (glazba Luigija Baucha) i naročito „El Cafè Zentral” (1891., za otvorenje kultnog gradskog okupljališta, također Levijeva glazba). Mnoge su skladbe osvajale nagrade na natječajima zadarskog Pjevačkog društva (Società Corale).
U pisanom opusu ostavio je trag i izvan novina: knjižicu Pio ricordo a Cesare Barich (spomen na prerano preminulog zadarskog slikara, 1883.), (su)autorstvom s Enricom Matcovichem u satiri I nostri onorevoli, schizzi biografici, fisiologici, critici, parlamentari (portreti članova Dalmatinskog sabora), zbirku Pensieri e dolori, poesie varie, te priloge u zborniku Per la Lega i u raznim prigodnicama.
Piasevoli je spojio pučku tradiciju i građansku svakodnevicu: ono što se govorilo po trgovima i kavanama pretvorio je u pjesmu i novinsku crticu. U njegovim stihovima čuju se koraci s Kalelarge, zveket čaša u kavani, dobacivanja s rive. A Zara je ostala rječnik žive govorene kulture u godinama kad se grad snažno mijenjao.
U nastavku donosimo jednu Piasevolijevu pjesmu – da se taj glas čuje onako kako je i zamišljen: vedro, ritmično i „po zadarski”.
Nakon originalnog teksta pjesme, koji će sigurno biti puno zanimljiviji poznavateljima talijanskog jezika, donosimo i hrvatski prijevod. Talijani imaju zanimljivu uzrečicu vezanu uz prijevod koja kaže:
„La traduzione è come una donna: se è bella non è fedele, se è fedele non è bella.” Ili “Prijevod je kao žena: ako je lijep, nije vjeran; ako je vjeran, nije lijep.”. Svejedno, uživajte u pjesmi našeg sugrađanina Nade Piasevolija originalno objavljenoj u časopisu Zara 12.12.1891.godine. Kako sam naslov kaže, pjesma govori o tome što imamo u Zadru i prilično dobro opisuje sadržaje i društveni život na kraju 19.stoljeća..
Cossa gavemo a Zara
Cossa gavemo a Zara, mi me son messo in testa
De dirve in quatro versi ogi cussi a la lesta
Zara, de la Dalmazia xe stada sempre el perno,
Perchè tuti i paroni ghe ga afidà ’l Governo.
Gavemo oltra ’l Governo diversi ospidalei,
Tre o quatro pastizieri de paste e de confetei.
El Visio ga ’l suo Seljak, gavemo ’l Srpski Glas
L’archivio dele mape, l’indorador Dalmas.
Ghe xe la Katolicka, ghe xe tanti becheri
E fabrica de zera e ’l corpo dei pompieri.
Gavemo le maride, ghe xe la Smotra cara,
Gavemo el nostro Dalmat e po’ gavemo ’l Zara.
El Gospodarski List o ’l Boletino Agrario,
L’ufizio de ipoteche e ’l Grando semenario.
La sozietà del Sokol, tre grande spiziarie,
Ghe xe ’l Narodni List e do sole drogarie.
Gavemo anca Sior Todoro, ghe xe ’l Ramentator,
I frati bancoblini e anca l’Avisator.
Gavemo ’l Koledar, gavemo ’l Dalmatin,
Gavemo in ’ogni cale le canee del vin.
Ghe xe quatro midoste, la Giunta provincial,
L’ospizio per i poveri e un Magazin del sal.
E po de la Finanza ghe xe la Direzion,
Gavemo l’Intendenza e tante Commission.
Gavemo i Gesuiti e i Frati franciscani,
Ghe xe la Dieta dalmata e un novo mazzacani.
Gavemo ’l Munizipio e ’l Tribunal d’Apelo,
La Sozietà Catolica e case de bordelo.
Gavemo i zinque pozzi, gavemo do Procure
I libri tavolari e ’l giro de le mure.
La scola de le Munegh gavemo e ’l Tribunal
Gavemo do colone, ’l Zircolo Nazional
E la Pretura Urbana e do Inganegheri,
Ghe xe la Pesa publica, ghe xe nove forneri.
Gavemo milionarii e quei che no ga un boro,
Ghe xe Curia catolica e greg Consistor.
Ghe xe do machinisti, ghe xe tre pelareri
De negozianti un saco e do de botegheri.
De istà ghe xe ’l Giardin, gavemo anca un’Arena
E pol andar in Parco quei che no ga da zena.
Ghe xe la Zitanoniza e sie tipografie,
Ghe xe la Zitadela e zinque librarie.
Un gran mulin dal Godnig con fabrica de veri,
La fabrica de bigoli e zento calegheri.
Gavemo tre nodari, gavemo tre sensai,
Pini ’l Bertoli e ’l Raimundi: la cassa dei malai.
La Sozietà operaia, la Nova tintoria
Gavemo ’l Borgo Erizzo, ghe xe la Zeraria.
Camera de Comerzio gavemo e tre preson,
Ghe xe la Riva vecia e ’l Campo San Simon.
Anca la nostra Lozza no xe da butar via,
Là ne conserva i libri del nostro Paravia.
Gavemo l’aria pura, del zielo el bel soriso
Gavemo sete ciese e ’na via del Paradiso.
El publico mazeelo gavemo e l’elezion
E al dì del Corpusdomo ’na bula prussission.
Gavemo anca caìci e publico Barcagno
E tanti in piazza d’Erbe, che paga per un scagno.
Beneficenza publica gavemo e ’l Armamento
Gavemo Pontanica e ’l capo Spavritento.
Gavemo per i grandi palazo vescovil,
E po per i catolizzi un arivescovil.
Gavemo sete oresi e quatro orologeri
E botte a bizzeffe e molti panuzzeri.
E po dove del lat gavemo le lavander
E grande de finanza al vecio Belvedere.
Le campanele eletriche funziona e no xe mal,
Gavemo malgosete e un mastro anca postal.
Ghe xe tante reliquie e tanti corpi santi
E quivi che suga pelse e fabrica de guanti.
Maestri po de musica gavemo e de capela
Ghe xe le Pompe funebri, la fabrica de tela.
Ghe xe do bagni publici e la Tesoraria
Ghe xe Capitaniato, Dogana e Pulizia.
De libri ligadori gavemo e laboreri
E fabri e coranzpini, stagnari e anca seleri.
La machineta del Comuni l’à ben per zerti usi,
Ghe xe ’l Comizio agrario, gavemo anca i tre busi.
Gavemo la Piazzeta e ’l Corpo dei fachini
L’un Forte e commissaria, la Fossa e po’ i Fortini.
Gavemo le orfanel, l’Asilo anca infantuil,
E molto Confraternite e ’l Novo campanil.
Sartori per i omini gavemo e do banchieri,
Gavemo anca i litografi, gavemo i giornalieri.
Ghe xe la Riva Nova, ghe xe ’l Cafe zentral,
Gavemo ’l Grand Hotel che xe ’l Novo ospidal.
La fabrica de corde, boteri in quantità
E anca ’l Cafe dei speci, ma adesso l’ xe serà.
El Superior dinasio e ’l Inferior real,
Gavemo ’l Preparandio e la Scola seral.
Gavemo la tedesca, la scolo popolar,
E la Scola croata; gavemo tanto mar.
Ghe xe scole private, ’l Museo de San Donà,
Camara de avvocati e Monte de pietà.
Barbieri in ogni cale, la Porta teafarema
Gavemo e ’l Giardin Wagner, del Diavol la caserma.
Ghe xe la Cale larga e la Porta marina,
El picolo Parigi, l’Hotel de la Mandina.
El Borgo ga le Pile, ghe xe la Paravia,
L’Ufizio de l’Passagio e la Gendarmeria.
Ghe xe la Filarmonica e ’l Nobile casin.
La società de Paola e i bagni del Manzin.
Del Bovo anca la tore gavemo ’l Borgo interno
E un squero che lavora de istà come de inverno.
Fabriche de rosoli gavemo e de liquori
L’Nùfizio de le Imposte, la Piazza dei signori.
Gavemo la Puerizia e ’l Genio militar
Gavemo l’Aquedoto che i pozzi fa sugar.
La Direzion de poste, la Comission de ornato,
L’ufizio del Telegrafo e un Viceconsolato.
Ghe xe la Diligenza, gavemo i pescadori,
Domile sartorele e un corpo de cantadori.
La Banda militar ghe xe e la zitadina,
L’Ufizio anca del porto e sanità marina.
Deposito de mobili e bravi scarpeleini
La riva de la legna e un bosco anca de pini,
Che ga tanta rasina, che no se pol fumar,
Perchè no ciapa fogo ’l Giardin del militar.
Gavemo do orologi che man no fata l’ora
Gavemo ’l Porto vecio che mena dal Malora.
Pii su ghe xe ’l Petrici, vixin a Belafusa,
Dove che a mezzo Agosto la gente andar xe ususa.
E l’casa de ricovero gavemo e sacrestie,
Gavemo e i Albanesi e sete librarie.
Gavemo i Quartieroni, gavemo gobi e zoti
E per la gente povera gavemo anca i Ciozoti.
Gavemo nel Boscheto, ghe xe le Colovare
Gavemo anca un telefono e Scola de comare.
Ghe xe la Pescaria, gavemo i sonadori.
E, per guarir i sani, ghe xe tropi dottori.
El geto de confeti gavemo in carneval,
Pochi che parla ben e assai che parla mal.
Consorzio de impiegati gavemo e fabricieri
E trentasei al Comuni xe i nostri consiglieri.
Gavemo anca l’Anagrafe per uso dei privati
E quantità de cani e quantità de gati.
Gavemo una gran cripta, gavemo un batistero
E po’ piú su’l Kotlar gavemo ’l Zimitero.
Forse qualcosas ancora, mi credo, ghe sarà
Che per combinazion me son dismentigà.
Sta’ fa quel che se pol, bisogna esser discreti,
Che pochi xe i lavori, che fora i vien perfeti.
E se ’troppo slongada trovè sta litania,
Ve prego de scusarme, che no xe colpa mia.
Esser volevo curto, per non secar la gente,
Cradevo che quà a Zara gavemo poco o gnente.
E de la mia barcheta mi tiro indentro ’l remo
E son contento in anima de quelo che gavemo.
Nade Piasevoli
Hrvatski prijevod:
Što imamo u Zadru
Što imamo u Zadru, naumio sam si danas
U četiri stiha reći vam to ukratko i na brzinu.
Zadar je u Dalmaciji uvijek bio osovina,
Jer su mu svi gospodari povjeravali Upravu.
Imamo osim Uprave razne bolnice,
Tri–četiri slastičara za kolače i bombone.
Visio ima svoga „Seljaka“, imamo „Srpski glas“,
Arhiv karata, pozlatara Dalmasa.
Tu je „Katolička“, ima mnogo mesara,
I tvornica svijeća i vatrogasni zbor.
Imamo matični ured za ženidbe, tu je draga „Smotra“,
Imamo naš „Dalmat“, a imamo i „Zara“.
„Gospodarski list“ ili „Agrarni bilten“,
Ured za hipoteke i Veliko sjemenište.
Društvo „Sokol“, tri velike ljekarne,
Tu je „Narodni list“ i samo dvije drogerije.
Imamo i gospodina Todora, tu je „Ramentator“,
Fratre „bancoblino“ i „Avvisatore“.
Imamo „Koledar“, imamo „Dalmatin“,
U svakoj ulici vinske konobe.
Ima četiri primalje, Pokrajinsko vijeće,
Uboški dom i skladište soli.
A od financa je tu Direkcija,
Imamo Intendancu i razne Komisije.
Imamo isusovce i fratre franjevce,
Tu je Dalmatinski sabor i jedan novi „mazzacani“.
Imamo Općinu i Žalbeni sud,
Katoličko društvo i kuće javnih žena.
Imamo Pet bunara, imamo dva tužiteljstva,
Zemljišne knjige i obilazak zidina.
Imamo školu časnih sestara i Sud,
Imamo dva stupa, Narodni krug,
I Općinski sud (Preturu) i dva inženjera,
Tu je javna vaga, ima devet pekara.
Imamo milijunaše i one bez prebijene pare,
Katoličku kuriju i grčki konzistorij.
Ima dva strojađe, ima tri strugača krzna,
Trgovaca krcato, a tek poneki dućandžija.
Ljeti je tu Perivoj, imamo i Arenu,
U Park mogu i oni koji nemaju za večeru.
Tu je „Citanonica“ i šest tiskara,
Citadela i pet knjižara.
Veliki mlin Godniga s tvornicom stakla,
Tvornica bigola i stotinu postolara.
Imamo tri bilježnika, imamo tri mešetara,
Zaklone Pini, Bertoli i Raimundi: blagajnu za bolesne.
Radničko društvo, Nova bojadisaonica,
Imamo Borgo Erizzo, i „Cerariju“.
Gospodarsku komoru imamo i tri tamnice,
Tu je Stara riva i Poljana sv. Šimuna.
Ni naša Loža nije za odbaciti,
Ondje nam čuvaju knjige našeg Paravije.
Imamo čist zrak, s neba lijep osmijeh,
Imamo sedam crkava i jednu Ulicu raja.
Javnu klaonicu imamo i izbore,
A na Tijelovo veliku procesiju.
Imamo i kaiće i javni prijelaz čamcem,
I mnogo onih na Trgu tržnice, što plaćaju za štand.
Imamo javnu dobrotvornost i Naoružanje,
Pontaniku imamo i glavnog „Spavritenta“.
Za velike imamo biskupsku palaču,
A za katolike i nadbiskupiju.
Imamo sedam zlatara i četiri urara,
Bačava u izobilju i mnogo pekara.
A uz more imamo pralje,
I veliku Financu na starom Belvederu.
Električna zvona rade i nije loše,
Imamo i malih boljki, a i poštanskog majstora.
Mnogo je relikvija i svetih tijela,
I ovdje tko čupa krzna i tvornicu rukavica.
Učitelje glazbe imamo i za kapelu,
Tu su pogrebna poduzeća i tvornica platna.
Dva javna kupališta su i Riznica,
Kapetanija, Carina i Policija.
Uvezivača knjiga imamo i obrtnika,
Kovača i remenara, limara i sedlara.
Općinski stroj za poneke koristi,
Tu je Agrarni zbor, a imamo i Tri bunara.
Imamo Pjacu i Nosilački zbor,
Jednu Utvrdu i komesarijat, Jarak i potom Fortine.
Imamo sirotište, i Dječji vrtić,
Mnogo bratovština i Novi zvonik.
Krojače za muškarce imamo i dva bankara,
Imamo i litografe, imamo nadničare.
Tu je Nova riva, tu je Središnja kavana,
Imamo Grand Hotel koji je Nova bolnica.
Tvornicu užadi, bačvare u obilju,
I „Kavanu začina“, ali je sad zatvorena.
Višu gimnaziju i nižu realku,
Imamo Preparandiju i Večernju školu.
Njemačku školu, pučku školu,
I hrvatsku školu; imamo i mnogo mora.
I privatne škole, Muzej sv. Donata,
Odvjetničku komoru i Založnu banku.
Brijači u svakoj ulici, Kopnena vrata,
Imamo i Wagnerov perivoj, a Vragov kasarn.
Tu je Kalelarga i Morska vrata,
Mali Pariz, Hotel Mandina.
Predgrađe ima Pile, tu je Paravia,
Ured za prijelaz i Žandarmerija.
Filharmonija je tu i Plemićki kasino.
Društvo sv. Pavla i Manzinova kupališta.
Bovova je i kula, imamo Unutarnje predgrađe,
I škver što radi ljeti kao i zimi.
Tvornice rosolija imamo i likera,
Porezni ured, Trg gospodara.
Imamo Djetinjariju i Vojni inženjerijski zbor,
Imamo Akvedukt što izvlači vodu iz bunara.
Poštansku direkciju, Komisiju za ures,
Telegrafski ured i jedan Vicekonzulat.
Diligenzu imamo, imamo i ribare,
Kućne švelje i pjevački zbor.
Vojna je glazba tu i gradska,
Ured luke i pomorsko zdravstvo.
Skladište namještaja i vrsne postolare,
Drvarsku obalu i šumarak borova,
Koji ima toliko smole da se ne smije pušiti,
Da ne plane Vojnički perivoj.
Imamo dva sata što nikad ne otkucaju na vrijeme,
Imamo Stari porat što vodi k Malori.
Gore je Petriči, blizu Belafuse,
Kamo se sred kolovoza ljudi običavaju uputiti.
I uboški dom imamo i sakristije,
Imamo i Albance i sedam knjižnica.
Imamo Velike vojarne, imamo grbavce i prostake,
A za sirotinju imamo i Čožote.
U Bošketu, tu su Kolovare,
Imamo i telefon i školu za primalje.
Tu je Ribarnica, imamo svirače.
A da izliječe zdrave, previše je doktora.
Bacanje konfeta imamo o karnevalu,
Malo tko govori dobro, a puno ih govori loše.
Udruženje činovnika imamo i crkvene starješine,
A trideset i šest su nam gradski vijećnici.
Imamo i Matičnu službu za potrebe privatnika,
I mnoštvo pasa i mnoštvo mačaka.
Imamo veliku kriptu, imamo baptisterij,
A više gore kod Kotlara imamo Groblje.
Možda još ponešto, vjerujem, i ima,
Što sam, slučajno, zaboravio.
Radi se koliko se može, valja biti razborit,
Jer malo je poslova što izvanji dođu savršeni.
Ako vam se ova litanija čini predugom,
Molim da mi oprostite, nije to moja krivica.
Htio sam biti kratak, da ne davim ljude,
Mislio sam da ovdje u Zadru imamo malo ili ništa.
I povlačim veslo u svoju barkicu,
I u duši sam sretan s onim što imamo.
Nade Piasevoli